I Jämtland lagar Sune Häggmark papir
frå elgmøkk, ost frå elgmelk og lanolin frå elgpels.
Verdas dyraste ost! roper Sune
Häggmark på svensk, stotrande engelsk og improvisert fransk.
Shit is money! Money, money,
money! Jag älskar moose!
Fleire titals turistar, deriblant
mange nordmenn, står tett i tett på tunet i Orrviken, ein kjapp
køyretur sør for Østersund i svenske Jämtland. Her har Häggmark
realisert sitt eige elgparadis med produksjon av papir frå elgmøkk,
ost frå elgmjølk og lanolin av feittet i elgpelsen. Han er den
entusiastiske gründeren bak turistverksemda Moosegarden, eller
"elghagen" på norsk.
Häggmark lever godt, svært godt
etter at Moosegarden vart starta i 1997 som ein følge av to morlause
kalvar som trong ein heim. Han gjer det klinkande klart for dei store
flokken turistar at det er ei mengde pengar i elg. Moosegarden
eksporterer elg til Polen, Tyskland og England. Inspirasjonen hentar
han frå Russland. Ein tam elg kostar 35 000 svenske kroner, ein
halvtam halv pris. I tillegg slepp han inn to store flokkar av
turistar kvar dag i sommarhalvåret.
Temmer elgkalvar med flaske
- Er det nokon som vil smake
elgmjølk?
Häggmark held opp eit stort glas med
mjølk og eit glas med teskeier. Folk trenger seg på. Elgmjølk
inneheld seksten sytten prosent feitt. Det smakar søtt.
- Er det nokon som vil mate
elgkalvar?
Häggmark har to store plastflasker
med mjølk i hendene. Kalvane vert tatt frå kua når dei er ti dagar
gamle. Slik blir dei tamme og ein unngår at mora drep dei når ho
jagar dei frå seg ved eittårsalder. I innhegninga slepp ikkje
kalvane unna mora på same måte som ute i det fri, og eit par kalvar
har blitt slått ihjel. Dette vågar ikkje Häggmark risikere. Difor
tek han dei frå.
Kalvar som går med mora blir
heller ikkje så tamme. Difor bur dei i ein eigen hage og vert
flaskemata. Etterkvart går dei over på ein diett beståande av
potet og reinpellets, og vert slept inn til flokken som åringar.
Av og til søv Häggmark ilag med
kalvane med melk på termos. Då sug dei på øyret hans heile natta.
Slik blir dei tamme nok til å takle turistane.
- Ville elgar er farlege som fy,
seier Häggmark.
Kvar dag melkar han elgkyrne, to liter
om morgon og to liter om kvelden. Melkeøkta sluttar når elgkua er
lei og går sin veg.
Parar seg med villelg
Mate elgkalvar er sjeldan kost, og
fleire hender stikk i veret på spørsmålet om flaskemating. To
utvalgte får kvar si flaske i handa, og den store massen av turistar
begynner marsjen mot innhegningane der elgane held til.
Ikkje lat kalvane suge på
fingrane, roper Häggmark før turistane svermar inn i gjerdet til
kalvane, tek dei på øyra og kjenner på pelsen. Elgpels er
kjempemjuk, og små elgkalvar på seks veker har eit hav av tålmod
med klappande turistar.
No er det nok! Ut av kalvehagen,
kommanderer Häggmark og turistane traskar motvilleg vidare nedover
vegen til innhegninga der dei store elgane går.
Gjerda er høge nettinggjerder, og
elgoksane bak er faretruande svære. Dei går på eit inngjerda
område på eit par hundre mål. Det grensar mot skogen, og av og
til, utpå hausten, bryt ein elgokse frå skogen inn i gjerdet for å
slost om elgkyrne. Vinn han, følger elgkua med oksen ut i skogen,
men dei kjem alltid tilbake med eit lykksaleg smil om mulen. Slik får
tamelgflokken tilført nye gener frå den ville elgbestanden i
Jämtland.
Av og til får Moosegarden
tilført morlause kalvar av politiet etter at mora er påkøyrd,
seier han.
Skilt med elg står tett i tett langs
vegane i Jämtland, og sjølv lokalbefolkninga køyrer forsiktig på
kveldstid i frykt for å få ein elgokse gjennom frontruta. Men
elgane i Moosegarden er for det meste avla fram her i gjerdet.
- Eg avlar på mentalitet. Dyra må
vere sterke, snille, vennlege og stabile, seier Häggmark, og stoppar
turistane.
Kyss ein elgokse!
- Før vi går inn til dei store
elgane må vi lære å prate som ein elg, roper han.
- AAAAAAAAAAAAA, roper Häggmark
og turistflokken gjentek.
- When they are feeling a little
hot in september: OOHHG, OOHHGG, roper Häggmark og forsøker herme
etter elgens paringslyd.
Det høyrest noko vilt ut, men
Häggmark har bestemt seg for at det skal vere kjekt å oppleve elg.
Han vil lage show. Å besøke Moosegarden skal ikkje vere som eit
kjedeleg museumsbesøk.
Elgflokken i gjerdet kjem bort til
fôringshekken for å helse på turistane med ein gong. Dei får
potetrestar og neper, og let seg fotografere frå alle vinklar.
Elgoksen Bosse ligg heilt stille på graset, og Häggmark oppmuntrar
turistane til å kysse han på nasen. Bosse let seg villeg kysse og
klappe, og prosedyren frå kalvegjerdet gjentek seg. Folk dreg han i
horna, tar på øyra, undersøker pelsen hans nøye og blir imponert
over kor mykje oljeaktig feitt det er i elgpelsen. Dei tek han på
klauvene og på nasen, men Bosse ligg roleg under heile seansen.
Han luktar sau, utbryt ein
turist, og det stemmer ganske bra.
Lanolin og papir frå elg
Av feittet i elgpelsen lagar Häggmark
lanolin. Lanolinlaginga starta med at to gamle damer kom opp og
klappa elgane. To dagar seinare ringde damene og sa at sprekker og
eksem på hendene var blitt borte. Dei kom tilbake, tok på elgane
igjen, og resultatet lot ikkje vente på seg. Sprukne hender vart
heile og fine.
Så begynte vi å dra ei
plastskrape over elgryggen, seier Häggmark.
Slik samla han inn feittet frå
elgpelsen og laga laonlinolje.
Lanolinen dryp vi på økologiske
såper og sel dei. Eg veit ikkje om nokon andre som gjer dette.
Tilfeldighetene slutta ikkje der. Ein
dag drakk Häggmark øl med ein fetter som er papirforskar.
Han sa at elgskit om vinteren er
som rein cellulose fordi elgens vinterdiett består av bark. Eg
eksperimenterte på kjøkkenet med stavmiksar, elgmøkk, vatn og
hemmelege vekstar. Etterkvart vart det papir ut av miksen.
No sel han papir frå elgmøkk som er
hundre prosent gjenvinnbart.
Eg trur eg var elg i mitt forje
liv, seier han og roper ut at elgoksar særleg set pris på asiatiske
kvinner.
Den asiatiske kvinna ler og klappar
elgoksen som feier horna langs gjerdet og går beint fram utan å ta
hensyn til at det står ein norsk, kvinneleg turist midt i vegen.
Flaks at elghorn framleis er dekt av mjuk bast i juli.
Anne Viken (tekst og foto) Trykt i Nationen i august 2012
Faktaboks: Moosegarden
-- Ligg i Orrviken ved Østersund i
Jämtland, Sverige.
-- Web: http://www.moosegarden.com/
-- Verdas einaste produsent av papir
frå elgmøkk.
-- Opent for turistar i sommarhalvåret
med visningar klokka 11 og 14 kvar dag.