Skal bønder få behandle sjuke dyr sjølv?

Onsdag 24.juli gjekk debatten på NRK Sogn og Fjordane om korvidt norske bønder skal få tilgang til å behandle sjuke dyr utan at veterinær har vore på staden og stilt ein diagnose. Problemstillinga har vaka i kulissene lenge, og det er ei problemstilling som er verdt å diskutere. Som veterinær har eg arbeidd i Sverige i praksisområder med såkalt delegert behandling for gris og kjøtfe, det vil sei eigenbehandling, og eg vil fortelle litt om korleis dette fungerte. 

Ordninga fungerer slik: bønder som er med på ordninga har tilgang til å behandle enkelte diagnoser på dyra sine sjølv, utan å kontakte veterinær og varsle om at dyret er sjukt. Bonden får også hente ut legemiddel, men kun visse preparat og kun til visse avgrensa diagnoser. Veterinæren kjem med nokre vekers mellomrom, tre til seks, litt avhengig av sjukdomsbilete og tilhøve på garden, ut til garden for å sjå over besetningen og gå gjennom medisinbruken. Alt må nøye loggførast. Det er fortrinnsvis dei større gardane som nyttar seg av denne ordninga då det kostar å delta. Veterinæren går over i ei slags rådgivarrolle i større grad enn ei behandlarrolle, og det er tidkrevande arbeid å følge opp desse besetningane. Det vil for mindre bruk vil lønne seg å hente ut dyrlege ved enkelttilfeller heller enn å betale for eit opplegg knytt til delegert behandling. 

Det er også gjennomført eit pilotprosjekt med delegert behandling på melkekyr i Sverige. Prosjektet hadde namnet Vila og enkeltgardar frå ulike distrikt deltok. Gardane fekk ein kontaktveterinær som lærde opp bøndene, blant anna ved bruk av flytskjema der du kan følge eit pilsystem frå punkt til punkt for å avgjere korvidt kua eller kalven skal ha medisinsk behandling, sprøytesetting, melkeprøvetaking, samt kva behandling som skal settast inn. Det er eit begrensa register av diagnosar som inngår, blant anna jurbetennelse.

Resultata av Vila-prosjektet har vore gode, men vi må ta høgde for konteksten prosjektet er utført i. Bruka som deltok var i mitt distrikt dei beste bruka, samt at svenske bønder er store med eit snitt på 66 melkekyr og oftast fulltidsbønder. Dei har også to til fire månaders beitekrav, medan Norge framleis har lov å halde kyr i lausdrift inne året rundt. 

Og resultata frå Vila-prosjektet i svensk kontekst er klare. Antibiotikabruken i svenske melkekyrbesetningar som deltok har ikkje stige og veterinærar har rapportert om betre innsikt i besetningane enn dei hadde då bøndene ringde ut veterinær til enkeltkasus. Noko kan skuldast at bonden no har ein fast kontaktveterinær med oversikt som også fungerer som rådgivar, samt at dette er høgt motiverte brukarar, ikkje folk som er ute etter å spare ein hundrelapp her og ein der. For desse er dyrehelse bissniss.

Det kan vere at eit opplegg med eigenbehandling i Norge må utviklast på ein heilt annan måte enn i Sverige, og at vårt fylkes gardar er så små at grunnlaget for liknande system ikkje er tilstades, men grunnpilaren må vere den same: kompetansebasert, godt gjennomført og testa. Motivasjonen kan ikkje vere einsidig basert på økonomisk innsparing, men på at det også er anna å hente ved å endre på veterinær-bonde-samarbeidet, gjennom kvalitetsheving. 

Eg har på den eine sida då personleg ingen problem med å sjå at ein dyktig bonde eksempelvis kan få tilgang til å behandle leddbetennelse på lam eller mastitt på sau utan at veterinær har stilt diagnosen, men rammene må vere lagt for ein forsvarleg og gjennomsiktig praksis då feildiagnostisering og feilmedisinering ikkje førekjem, samt at all medisinering kan etterprøvast. Ei slik ordning bør vere svært godt gjennomtenkt slik Erling Sande (Sp) påpeika hos NRK, og ein må ha klare mål for kva ein ønsker å oppnå. Utelatande økonomisk innsparing er ikkje nødvendigvis ei god målsetning då feilbehandling og behandling i unøden, eksempelvis ved jurbetennelse på kyr, fort kostar meir enn det smakar når mange liter må gå i sluken. Om dette gjentek seg på fleire kasus, vil innsparing på veterinærutgifter forsvinne med melka i sluken. Resistensproblematikk og korrekt medisinbruk må også takast omsyn til.

Denne saka har mange sider. Landbruket treng veterinærar, og det er ytra bekymring for at det kan bli eit problem å rekruttere veterinærar til mindre attraktive distrikt om dei mistar for mange arbeidsoppgåver og desse ikkje vert erstatta. Mindre jobb vil gi rom for færre veterinærar, store vaktdistrikt og enda lenger reiseavstandar. Distrikta blir ikkje attraktive å jobbe i. Ein kan få lenger ventetid ved akutte tilstandar som ideelt sett treng rask hjelp. Det rammar dyrevelferden og bøndene sjølv. Det kan bli bønder i utkantane som alt i dag har lange reisetider for dyrlege som risikerer å betale prisen om veterinæranes vilkår vert for dårlege, ikkje bøndene i strøk med høg dyretettleik.

Til slutt kan i sitt stille sinn lure på: forlangar Bondelagets leiar at også elektrikaren skal late bøndene sette inn elektriske anlegg i fjøsane sine sjølv? Eller er det kun dyrs helse som skal rasjonaliserast på? Det siste er eit tankekors for norsk landbruk som ønsker å plassere seg i verdstoppen på dyrehelse og dyrevelferd.

Anne Viken, veterinær